Co musisz wiedzieć:

• Archidiecezja lwowska obrządku łacińskiego, należąca do najstarszych i najważniejszych struktur Kościoła katolickiego w Europie Środkowo-Wschodniej, we wrześniu br. obchodzi 650-lecie swojego istnienia;
• Jej początki sięgają czasów XIII wieku, a rozkwit przypadał na czasy jagiellońskie i okres I Rzeczpospolitej;
• Po trudnych dla archidiecezji czasach II wojny światowej i późniejszego wcielenia do terenów ZSRR, swoje odrodzenie rozpoczęła w latach 90. XX wieku.

Początki chrześcijaństwa łacińskiego na Rusi Halickiej

Pierwsze ślady obecności Kościoła rzymskiego na ziemiach ruskich sięgają XIII wieku. Katolicyzm łaciński rozwijał się w miastach lokowanych na prawie magdeburskim, zamieszkanych przez osadników niemieckich i polskich. Kiedy król Kazimierz Wielki opanował w 1349 r. dawne księstwo halicko-włodzimierskie z Rusią Czerwoną, rozpoczął starania o ustanowienie na tych terenach osobnej metropolii dla Kościoła katolickiego.

Oprócz biskupstwa łacińskiego erygowanego w Przemyślu ok. 1340 r., król uzyskał w 1356 r. ustanowienie biskupstw we Włodzimierzu Wołyńskim, Lwowie i Chełmie. Jeden z projektów przewidywał podporządkowanie ich metropolii gnieźnieńskiej, jednak w 1366 r. powrócono do koncepcji osobnej metropolii.

Przełomowym momentem było ustanowienie w 1375 r. przez papieża Grzegorza XI (często przypisywane także Urbanowi V) metropolii w Haliczu, a w 1412 r. jej przeniesienie do Lwowa. Podlegały jej wówczas biskupstwa w Przemyślu, Chełmie, Włodzimierzu (od 1427 r. w Łucku), Kijowie i Kamieńcu Podolskim oraz sufragania w Serecie w Mołdawii. Z czasem struktura ta ulegała zmianom. Lwów stał się religijną stolicą regionu, a katedra łacińska pw. Wniebowzięcia NMP – jednym z najważniejszych kościołów Rzeczypospolitej.

Rozkwit w czasach jagiellońskich i I Rzeczypospolitej

W epoce jagiellońskiej i w okresie I Rzeczypospolitej archidiecezja lwowska intensywnie się rozwijała. Królowie polscy hojnie wspierali Kościół łaciński na Rusi. Około 1650 r. archidiecezja liczyła siedem dekanatów (lwowski, grodzieński, żydaczowski, uścieński, rohatyński, złoczowski i trembowleński) i 125 parafii. We Lwowie działały liczne zakony: dominikanie, franciszkanie, karmelici, bernardyni i jezuici, którzy zakładali szkoły, szpitale i drukarnie. Miasto stało się ważnym centrum intelektualnym i kulturalnym.

Archidiecezja funkcjonowała w kontekście pluralizmu religijnego – obok siebie żyli katolicy łacińscy, grekokatolicy, prawosławni, Ormianie i Żydzi. Ta różnorodność nierzadko rodziła napięcia, ale też czyniła Lwów miejscem wyjątkowego dialogu.

Okres zaborów

Po I rozbiorze Polski i włączeniu Galicji do monarchii Habsburgów archidiecezja lwowska znalazła się w granicach Austrii. Cesarz Józef II przeprowadził szereg reform, ograniczając liczbę klasztorów i podporządkowując Kościół państwu. Mimo to archidiecezja lwowska pozostała jednym z głównych ośrodków katolicyzmu w Galicji. Katedra lwowska gromadziła wiernych różnych narodowości: Polaków, Niemców i Rusinów.

Po II i III rozbiorze duża część archidiecezji (diecezje kijowska i kamieniecka) znalazła się w granicach Imperium Rosyjskiego. Caryca Katarzyna II (1762–1796), bez informowania Stolicy Apostolskiej, rozpoczęła reorganizację Kościoła łacińskiego, tworząc 17 stycznia 1782 r. arcybiskupstwo mohylewskie ze stolicą w Mohylewie na Białorusi.

Archidiecezja w II Rzeczypospolitej (1918–1939)

Odzyskanie niepodległości w 1918 r. otworzyło nowy rozdział w dziejach archidiecezji. Po latach zaborów i działań wojennych Kościół lwowski znalazł się w granicach odrodzonej Polski i stał się jednym z jej najważniejszych ośrodków religijnych.

Metropolitą lwowskim był najpierw abp Józef Bilczewski (1900–1923), wybitny duszpasterz i uczony, kanonizowany w 2005 r. To on odnowił życie archidiecezji po trudach I wojny światowej i obrony Lwowa. Jego następcą został abp Bolesław Twardowski (1923–1944), który kontynuował dzieło poprzednika. Obaj należeli do grona czołowych postaci Episkopatu Polski i utrzymywali bliskie kontakty ze Stolicą Apostolską.

Archidiecezja lwowska była jedną z największych w kraju. W latach 30. liczyła ponad 1,2 mln wiernych i obejmowała ok. 420 parafii. Do metropolii należały także diecezje przemyska, tarnowska i łucka. Działało tu ponad 700 księży diecezjalnych i zakonnych.

Bogate życie zakonne tworzyły dominikanie, franciszkanie, jezuici, bernardyni, karmelici oraz liczne zgromadzenia żeńskie: służebniczki, elżbietanki, szarytki, nazaretanki i inne. Prowadzono szkoły, sierocińce, szpitale i domy pomocy. Szczególne znaczenie miała działalność jezuitów i sióstr niepokalanek w dziedzinie edukacji.

Lwów był ważnym centrum intelektualnym. Istniało tu Metropolitalne Seminarium Duchowne oraz Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza. Zakony prowadziły szkoły podstawowe i średnie, a wydawnictwa religijne i czasopisma kształtowały duchowość wiernych.

Archidiecezja prowadziła także rozbudowaną działalność charytatywną. Funkcjonowały domy opieki, przytułki, ochronki i szpitale. Organizowano rekolekcje, misje ludowe i pielgrzymki, które gromadziły tysiące wiernych. Ważną rolę odgrywała Akcja Katolicka, zwłaszcza w latach 30., kształtująca młodzież w duchu katolickim i patriotycznym.

Mimo napięć narodowościowych, szczególnie polsko-ukraińskich, Kościół starał się pełnić rolę budowniczego mostów, apelując o wzajemny szacunek.

• 45. rocznica Porozumień Jastrzębskich. Piotr Duda: Wtedy walczono o godność pracy. Dziś walczymy o to samo
• Andrzej Duda o roli wiary w sprawowaniu urzędu prezydenta
• Papież: Jezus prosił, więc i my nie wstydźmy się prosić
• Kondolencje Przewodniczącego KEP na uroczystości pogrzebowe śp. bp. Jana Szkodonia
•  Franciszkanie z Jerozolimy apelują do „sumienia tych, którzy mogą powstrzymać spiralę przemocy"

Archidiecezja lwowska w czasie II wojny światowej

Przed 1939 r. archidiecezja obejmowała ok. 38,9 tys. km², 28 dekanatów i 416 parafii, gdzie posługiwało ponad tysiąc duchownych – 754 księży diecezjalnych i 249 zakonników. Wiernych było ok. 1,1 mln.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej 21 września 1939 r. rozpoczęły się represje: likwidacja instytucji kościelnych, ograniczanie duszpasterstwa, aresztowania duchowieństwa i masowe deportacje Polaków w głąb ZSRR.

W czerwcu 1941 r., tuż przed zajęciem miasta przez Niemców, NKWD dokonało masowych egzekucji więźniów. Od września 1941 r. Galicja została wcielona do Generalnego Gubernatorstwa jako Dystrykt Galicja. Okupacja niemiecka przyniosła dalsze represje, a w parafiach brakowało księży.

Arcybiskup Bolesław Twardowski zmarł 22 listopada 1944 r. Jego następcą był abp Eugeniusz Baziak, wcześniej mianowany koadiutorem. Po powrocie Sowietów rozpoczęto systematyczną likwidację Kościoła łacińskiego. 26 kwietnia 1946 r. abp Baziak został zmuszony do opuszczenia Lwowa i osiadł w Lubaczowie, gdzie organizował życie religijne dla części archidiecezji pozostającej w Polsce.

Po zmianie granic w Polsce pozostało zaledwie 27 parafii. Dla nich utworzono Administrację Apostolską w Lubaczowie. Seminarium przeniesiono w 1945 r. do Kalwarii Zebrzydowskiej, gdzie działało do 1950 r., kiedy zostało zamknięte przez władze komunistyczne.

Archidiecezja w czasach komunizmu (1945–1991)

W ZSRR Kościół mógł działać tylko w bardzo ograniczonym zakresie. Po przesiedleniach Polaków pozostało ok. 60 księży i kilku zakonników. W latach 1948–1953 nastąpiła nowa fala represji. We Lwowie czynne były jedynie katedra i kościół św. Antoniego oraz – do 1962 r. – kościół św. Marii Magdaleny.

Siedzibę arcybiskupa przeniesiono do Lubaczowa. Archidiecezja istniała więc „na uchodźstwie”, zachowując ciągłość kanoniczną, ale bez realnej obecności na dawnych terenach.

Kościół w republice ukraińskiej przetrwał dzięki niezłomnym kapłanom. Ks. Jan Cieński ze Złoczowa, mianowany przez Jana XXIII tajnym biskupem w 1962 r., a konsekrowany w 1967 r. w Gnieźnie przez kard. Stefana Wyszyńskiego, do końca komunizmu był jedynym katolickim hierarchą na Ukrainie. O. Rafał Kiernicki OFM, duszpasterz katedry, po pozbawieniu go urzędowej funkcji w 1958 r. pracował jako stróż w parku, spowiadając i odprawiając potajemne msze. W 1991 r. Jan Paweł II mianował go biskupem pomocniczym.

Niezwykłą postacią był ks. Henryk Mosing, wybitny epidemiolog, bliski współpracownik słynnego prof. Rudolfa Weigla w badaniach nad szczepionką przeciwtyfusową. Po drugiej wojnie światowej nie opuścił Lwowa, łącząc działalność naukową z pracą dobroczynną i ewangelizacyjną. Gdy przebywał w Polsce w 1961, kard. Stefan Wyszyński potajemnie wyświęcił go na kapłana, po czym w największej konspiracji prowadził on działalność duszpasterską na całej Ukrainie i zorganizował tajne seminarium duchowne.

W czasach komunizmu nie istniało we Lwowie seminarium duchowne. Kandydaci do kapłaństwa byli wysyłani m.in. do jednego z dwóch działających legalnie w ZSRR seminarium w Rydze. Równocześnie władze bezwzględnie zwalczały wszelką działalność charytatywną czy formacyjną – nawet organizowanie spotkań młodzieży traktowano jako „werbunek religijny”.

Odrodzenie po 1991 r.

Upadek ZSRR i niepodległość Ukrainy umożliwiły odrodzenie Kościoła łacińskiego. Arcybiskup Marian Jaworski, mianowany metropolitą w 1991 r., rozpoczął odbudowę struktur i odzyskiwanie świątyń. W 2001 r. Lwów gościł Jana Pawła II, który beatyfikował m.in. arcybiskupa Józefa Bilczewskiego i siostrę Sancję Szymkowiak.

Od 2008 r. metropolitą jest abp Mieczysław Mokrzycki, dawny sekretarz Jana Pawła II i Benedykta XVI. Podkreśla on, że Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie – choć pozostaje mniejszością – „przeżywa wiosnę i rozwija się”.

Archidiecezja obejmuje dziś 116 parafii i 208 kościołów filialnych, posługuje ponad 220 kapłanów (w tym 50 z Polski) oraz ok. 140 sióstr zakonnych (dane z 2023 r.). Funkcjonuje seminarium duchowne w Brzuchowicach oraz Instytut Teologiczny, przygotowujący księży i świeckich katechetów.

Duszpasterstwo rozwija się w wielu kierunkach: pracuje się z młodzieżą i rodzinami, działa ruch „Kościół Domowy” oraz duszpasterstwa specjalistyczne – służby zdrowia, więziennictwa i wojska. Silnie obecny jest kult świętych związanych ze Lwowem: św. Józefa Bilczewskiego, św. Zygmunta Gorazdowskiego, św. Jana z Dukli, bł. Jakuba Strzemię i bł. Marty Wieckiej.

Ważną rolę odgrywają sanktuaria: Matki Boskiej Pokoju i Pojednania w Bolszowcach, Matki Bożej Łaskawej w katedrze lwowskiej, św. Anny w Sąsiadowicach, Krzyża Świętego w Brzozdowcach oraz Matki Bożej Piastunki Ludzkich Nadziei w Stryju. W ostatnich latach powstały też nowe sanktuaria, m.in. w Tartakowie, Haliczu, Janowie czy Lwowie-Rzęsnej.

Kościół lwowski prowadzi szeroką działalność charytatywną. Powstały domy dla bezdomnych prowadzone przez albertynów i albertynki, ośrodek dla sierot w Pnikucie, centrum Jana Pawła II w Sokolnikach (podczas wojny zamienione w schronisko dla uchodźców), klasztor sióstr benedyktynek w Sołonce oraz liczne ośrodki rekolekcyjne i młodzieżowe. W ostatnich latach wybudowano lub odnowiono kilkanaście kościołów w Lwowie i mniejszych miejscowościach, a co roku realizuje się ok. 50 projektów remontowych zabytkowych plebanii i świątyń.

Archidiecezja liczy dziś ok. 50 tys. wiernych. Choć fundamentem jej odrodzenia byli głównie wierni polskiego pochodzenia, obecnie większość stanowią Ukraińcy. W liturgii dominuje język ukraiński, choć w wielu parafiach – zwłaszcza przy granicy z Polską – nadal używa się języka polskiego, a w katedrze sprawowane są też msze po łacinie i angielsku.

mp