Leszek Masierak

Historyczna kraina pruska to ziemie pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem. Zamieszkiwały je plemiona posługujące się językiem z rodziny bałtyckich, zbliżonym do litewskiego. Kilkanaście plemion nigdy nie stworzyło wspólnej organizacji państwowej. Ich ludność pozostała też przy swojej religii, żyła przede wszystkim z rolnictwa i rybołówstwa – lecz nie gardziła też łupami z wypraw na ziemie sąsiadów – przede wszystkim na Mazowsze i Pomorze. Sąsiednie państwa też łakomie patrzyły na pruskie ziemie, a miały do tego znakomity pretekst w postaci walki z pogaństwem. Podporządkować sobie Prusy próbował już Bolesław Chrobry – choćby poprzez ekspedycję biskupa Wojciecha zakończoną śmiercią misjonarza, rychło ogłoszonego świętym. Wyprawy na ziemie pruskie przygotowywali kolejni polscy książęta, pożądliwie na Prusy patrzyli też Rusini i Duńczycy – ci ostatni kilkakrotnie bez skutku próbowali opanować Półwysep Sambijski.

Strażnicy z ambicjami
Na początku XIII wieku wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę krucjat, co spowodowało wzrost zainteresowania wszystkich okolicznych władców. Do gry włączyły się też zakony rycerskie – początkowo hiszpański zakon Calatrava i specjalnie stworzony zakon braci dobrzyńskich. W 1226 roku władca Mazowsza Konrad sprowadził na pogranicze pruskie rycerzy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie – według planów książęcych mieli być strażnikami płonącego bez przerwy obszaru nadgranicznego. Lecz wielki mistrz Hermann von Salza miał znacznie szersze plany. Od lat poszukiwał miejsca dla stworzenia państwa zakonnego – próbował wcześniej tego w Siedmiogrodzie, gdzie zaprosił Krzyżaków król Węgier Andrzej II. Mieli tam walczyć z koczowniczym plemieniem Kumanów, lecz natychmiast spróbowali uniezależnić się od królewskiej władzy. Andrzej II przejrzał tę grę i, nie zważając na cesarskie i papieskie protesty, wygnał nieposłusznych zakonników. Lecz Konrad Mazowiecki albo nie wiedział o tych wydarzeniach, albo sądził, że będzie w stanie podporządkować rycerzy zakonnych swojej władzy. Przeliczył się srogo.

Podbój Prus przez Zakon Krzyżacki przebiegał błyskawicznie. Działając niezwykle metodycznie i skutecznie, zakonni rycerze opanowali całe terytorium pruskie już do roku 1283. Prusowie próbowali przeciwstawiać się zbrojnie, wybuchły trzy wielkie powstania, wszystkie zostały jednak krwawo stłumione – według badaczy poległo w nich około stu tysięcy Prusów. Niektórzy z ocalonych uciekli – na Mazowsze, Żmudź, Pomorze. Pozostali natomiast rozpłynęli się w morzu osadników, sprowadzonych przez Krzyżaków z wielu stron – przede wszystkim z księstw niemieckich. Język pruski ostatecznie wymarł na przełomie XVII i XVIII wieku. Natomiast państwo zakonne rosło w siłę – rychło stało się największą potęgą gospodarczą i militarną w rejonie południowego Bałtyku. Krzyżacy podbili nie tylko Prusy – sięgnęli po Pomorze Gdańskie, ziemie chełmińską, dobrzyńską i michałowską, a nawet Kujawy. Złamanie potęgi krzyżackiej stało się koniecznością dla przetrwania Królestwa Polskiego – które po unii z Wielkim Księstwem Litewskim zyskało wreszcie potrzebne do tego środki. Pierwszy wielki cios zadał Krzyżakom Władysław Jagiełło w wojnie lat 1409-11, jego syn Kazimierz Jagiellończyk po trwającej trzynaście lat wojnie (którą toczyło wyłącznie Królestwo, bez pomocy litewskiej) odzyskał w 1466 roku Pomorze, przyłączył do Korony również część dawnych ziem pruskich – Warmię (razem z dawną stolicą krzyżacką – Malborkiem). Pozostałe terytorium państwa krzyżackiego stać się miało polskim lennem; wielki mistrz Zakonu był zobowiązany do hołdu wobec polskiego króla. Nową stolicą zakonnego państwa został Królewiec – miasto założone przez Krzyżaków w ujściu Pregoły w roku 1255, a nazwane na cześć czeskiego króla Przemysła Ottokara II, sojusznika zakonnego w jednej z krucjat antypruskich.
#REKLAMA_POZIOMA#
#NOWA_STRONA#
Zmarnowana szansa
Na początku XVI wieku kolejni wielcy mistrzowie Zakonu odmawiali złożenia królom Polski hołdu lennego. Sytuacja zaogniła się mocno po objęciu urzędu przez Albrechta Hohenzollerna – prywatnie siostrzeńca króla Zygmunta I. W 1519 roku wybuchła ostatnia wojna polsko-krzyżacka. Po dwóch latach zawarto rozejm, który obowiązywać miał przez kolejne cztery lata. W tym czasie Albrecht gorączkowo poszukiwał sojuszników, lecz czasy zakonów rycerskich minęły już bezpowrotnie. Hohenzollern zdecydował się wówczas na bezprecedensowe posunięcie – zmianę wyznania na protestanckie i sekularyzację pruskiej części Zakonu. Zygmunt Stary okazał serce – nie chciał pozbawiać siostrzeńca władzy. 8 kwietnia 1525 roku w Krakowie podpisano traktat, na mocy którego powstało Księstwo Pruskie, jako lenno Królestwa Polskiego, nadane Albrechtowi – stawał się on jednocześnie senatorem koronnym. Władza książęca miała być dziedziczna dla potomków Albrechta – jednak po ewentualnym wygaśnięciu tej linii Prusy Książęce miały być włączone do Korony. W Prusach coraz mocniejszy był żywioł polski – w drugiej połowie XVI wieku w Królewcu i Ełku wydano więcej książek w języku polskim niż we wszystkich pozostałych miastach Rzeczpospolitej. Przedstawiciele stanów pruskich mieli prawo w sporach z księciem odwoływać się do sądu królewskiego – i często z tego prawa korzystali.

Linia pruska Hohenzollernów miała jednak tylko dwóch przedstawicieli. Syn Albrechta I, Albrecht Fryderyk okazał się chory umysłowo – od 1578 roku jego kuratorami i namiestnikami Prus Książęcych byli przedstawiciele brandenburskiej linii dynastii. W 1611 roku Jan Zygmunt Hohenzollern – elektor Brandenburgii, uzyskał od Zygmunta III Wazy obietnicę przejęcia dziedzictwa po szalonym kuzynie – a decyzję tę zatwierdził również polski Sejm. W 1618 roku zmarł Albrecht Fryderyk i książęta brandenburscy objęli we władanie Prusy Książęce – choć nadal w charakterze lenników Korony. Lecz związki Polski z Prusami zaczęły słabnąć. W czasie wojen ze Szwecją następca Jana Zygmunta Jerzy Wilhelm zachowywał neutralność, choć formalnie był zobowiązany do udzielenia Polsce pomocy. Doprowadziło to nawet do przejściowego zaognienia stosunków – w 1635 roku namiestnikiem księstwa został podskarbi nadworny koronny Jerzy Ossoliński. Lecz rozejm ze Szwecją w Sztumskiej Wsi pozwolił elektorowi na powrót do władania nad Prusami.
#REKLAMA_POZIOMA#
#NOWA_STRONA#
Zdrada i jej skutki

Następca Jerzego Wilhelma Fryderyk Wilhelm złożył wprawdzie w 1641 roku hołd królowi Władysławowi IV, lecz niemal od początku dążył do uniezależnienia się od Korony. Doskonałą okazją była kolejna wojna polsko-szwedzka. Już w listopadzie 1655 roku wojska elektorskie obsadziły niemal całe Prusy Królewskie, zaś w styczniu roku następnego Fryderyk uznał się za wasala króla szwedzkiego Karola Gustawa. Posiłki elektorskie wzmocniły znacznie siły szwedzkie, pozwoliły Karolowi Gustawowi na odniesienie zwycięstwa w bitwie pod Warszawą latem 1656 roku. Elektor był także jednym z uczestników traktatu w Radnot – planu rozbioru Rzeczpospolitej, na mocy którego miał przyłączyć do swych ziem Wielkopolskę i Prusy Królewskie. Jednak pogarszająca się sytuacja militarna Szwedów skłoniła Fryderyka Wilhelma do szukania porozumienia z Polską. Nie zamierzał jednak na nim tracić. Wytrwały i uparty negocjator doprowadził do korzystnego dla siebie rozwiązania – na mocy dwóch traktatów, zwanych następnie welawsko-bydgoskimi, dynastia Hohenzollernów uzyskała 6 listopada 1657 roku suwerenną władzę nad Prusami Książęcymi. Jedynym śladem dawnej przynależności tego kraju do Królestwa miała być odtąd przysięga, składana przez stany pruskie i nowo obejmującego władzę księcia, głosząca, iż po ewentualnym wygaśnięciu rodu panującego Prusy powrócą pod polskie władanie. Ostatnia taka ceremonia odbyła się w 1698 roku.

Suwerenna władza elektorska w Prusach z początku nie zyskała jednak poparcia ani miejscowej szlachty, ani mieszczaństwa. Na czele oporu w miastach stanął ławnik dzielnicy Królewca – Knipawy – Hieronim Roth, zaś przywódcą oporu szlachty został pułkownik litewskiego komputu Ludwik Krystian Kalkstein-Stoliński. Fryderyk Wilhelm ani myślał rezygnować z nowo nabytych praw, a opór łamał siłą. W 1662 roku Roth został aresztowany i osadzony w brandenburskiej twierdzy Peitz. Zmarł w 1678 roku. Natomiast Ludwik Krystian Kalkstein został porwany przez elektorskich agentów z Warszawy do Królewca w 1670 roku i dwa lata później skazany na śmierć i ścięty w twierdzy w Kłajpedzie.

Finis Prussiae

Prusy Książęce stały się Prusami Wschodnimi – lecz Polska przez cały czas przypominała o ich historii. Po odzyskaniu niepodległości w piętnastu powiatach Powiśla, Warmii i Mazur przeprowadzono plebiscyty, mające zdecydować o ich przynależności państwowej. Odbyły się one 11 lipca 1920 roku – w trakcie apogeum wojny polsko-radzieckiej, gdy odziały Armii Czerwonej maszerowały ku Warszawie. Zakończyły się niepowodzeniem strony polskiej. Ostatecznie w skład II Rzeczpospolitej weszło zaledwie osiem wsi z terenów objętych głosowaniem.

Po wybuchu II wojny światowej włączenie ziem dawnych Prus do Polski było postulatem wysuwanym wspólnie przez wszystkie ugrupowania polityczne – od komunistów do narodowców. Pomysł ten poparła Wielka Trójka – wstępnie uzgodniono go na konferencji w Teheranie w 1943 roku. Lecz w trakcie odbywającej się już po kapitulacji Niemiec konferencji poczdamskiej Stalin zmienił zdanie – Rosja od stuleci marzyła o uzyskaniu portu na środkowym Bałtyku, położonego znacznie bliżej wyjścia na otwarty ocean niż Zatoka Fińska. Żądania radzieckie zostały uwzględnione – do Polski włączono około dwóch trzecich dawnych ziem pruskich – pozostała część przypadła Związkowi Radzieckiemu. Kłajpedę przywrócono republice litewskiej, zaś Królewiec z okręgiem stał się „obwodem kaliningradzkim”. Samo miasto przemianowano 4 lipca 1946 roku – nowym patronem został zmarły miesiąc wcześniej Michaił Kalinin – oficjalna głowa państwa radzieckiego.

Artykuł pochodzi z najnowszego numeru "TS" (44/2017) do kupienia w wersji cyfrowej tutaj.

#REKLAMA_POZIOMA#